Монгол хүний есөн эрдмийн учир

• Бусдын зовлонг бие дор эргэцүүлэх 

Хүнд болон нийгэмд учирч буй зовлонг бие сэдхэлээрээ мэдэрч, хэрэв ийм зовлон зүдгүүр өөрт тохиолдвол яах билээ гэдгийг эргэцүүлэн бодож ухаарах нь юмс үзэгдлийн учир шалтгааныг танин мэдэх гүн ухааны эхлэл юм.

• Буруу тэрслүүгээр хэрхэвч үл явах

Төрж өссөн эх орныхоо нэр төрд болон удам угсаа, ураг төрөл, гэр бүл, төрсөн биеийн нэр хүндэд харшилсан үг ярих, элдвийн хорт үйлдэл үйлдэх нь буруу тэрслүү бодлогын учир шалтгааныг шүүн тунгаах буюу тэрслүүгээр үл явах аргыг эзэмшин, заншил болгон төлөвших нь эрхэм дээд эрдэм мөн.

• Булт хүнийг өргөж хүндлэхийг хичээнгүйлэх

Хүний эрдэм мэдлэг, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, нас хүйс, үзэл бодлоор нь ялгаварлахгүйгээр оюун ухааных нь хүч, урлаж бүтээсэн бүтээлийг нь үнэлэн дэмжиж хазайхад нь түшиг болж, хальтрахад нь тах болж халамж үзүүлэн тус хүргэх нь хүний харилцааны өндөр соёл мөн.

• Бодох, шинжих, бодлого ухааныг нарийвчлах

Орчлон хорвоо дээр бодитоор оршиж, хувьсан өөрчлөгдөж байдаг үзэгдэл юмсын шалтгааныг танин мэдэж, даган зохицон амьдрах аргыг Монгол хүний уужуу тайван, голч мэргэн оюун ухаан гэж үзвэл энэ ухаанаар хөгжлийн ирээдүйг тодорхойлсон чигч шулуун үзэл онолыг боловсруулсан нэгдсэн бодлого болгон баталж, түүнийгээ хувь хүн, гэр бүл, төрөл ураг, бүс нутаг, улс үндэстэн дагаж мөрдөх учиртай. Чигч шулуун үзэл онолыг боловсруулахад үндэслэх голч мэргэн ухааныг Монгол хүн эрт дээр үеэс бодож шинжих бодлого ухаан хэмээн томьёолж, түүнийгээ учир шалтгааны, тэжээхүйн, урлахуйн гэх мэтээр ангилан нарийвчилж ирсэн байдаг. 

• Буцаж булгихыг үхэвч үл үйлдэх

Голч мэргэн ухаан, чигч шулуун үзэл бодол, дэвшүүлсэн зорилт, байгуулсан гэрээ хэлцэл, өргөсөн тангараг, амласан амлалт зэргээс буцаж бултсанаа зөвтгөхийн тулд хууран мэхлэх, худал хэлэх, хутган үймүүлэх, хүч хэрэглэх зэрэг элдвийн хорт муу аргуудыг сэдэж хэрэгжүүлэх нь хүн төрхөө алдаж, түмэн олны итгэлийг хөсөрдүүлэн гутамшиг болох учир  насан туршдаа буцаж булгихыг үхэвч үйлддэггүй болж төлөвших нь хүмүүний эрхэн ёс мөн.

• Бузар очид дор согтууран үл живэх

Согтуурах нь бие сэдхэлийг хордуулдаг бузар очид юм гэдгийг ухааран ойлгож чадахгүй буюу ойлгосон ч эс тоомсорлон хутгалдан дасаж хэвших нь ёс жаягаа алдаж байгаа хэрэг мөн. Үүнээс сэргийлэн сэдхэлээ зөв жолоодох нь хүмүүний эрхэм нандин ёс.

• Бусдын эд дор ховдоглон үл горилох

Хэрэгцээт юмсыг өөрөө үйлдвэрлэн бүтээж хэрэгцээгээ хангах оюуны хүч дутсан зарим нэгэн шунахай сэдхэлд хөтлөгдөн бусдыг мэхлэн залилж эд юмсыг салгах, дээрэмдэх, хулгайлах, шан харамж өгч авалцах, бусдыг бие сэдхэлийг хүчирхийлэх, бусдын бүтээл эд юманд атаархах, мушгин гуйвуулах, гүжирдэн гүтгэх, хорлон сүйтгэх, алан хядах хүртэл хамгийн жигшүүрт аргаар олсон зүйлсээрээ тансаглаж шалиглан гангарах, хээнцэрлэн гайхуулах нь оюун ухааныг доройтуулан хоосруулах тул эдэлж хэрэглэх зүйлээ байгаль, нийгмээс зөвхөн өөрийн хэрэгцээнд тохируулан илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй зөв хэрэглэж сурах нь байгаль, нийгэмтэйгээ харилцах өндөр соёл юм.

• Буруугаа эгүүлж, ичиж эмээхийг мэдэх

Төрсөн бие, төрүүлсэн эцэг эх, төрөл ураг, төр улсынхаа эсрэг гэмт хэрэг үйлдэж, алдаа эндэгдэл гаргавал төрийн хуулиар шийтгүүлж, түм олон төрөл ураг, анд нөхдийн дунд нэр хүнд нь унаж гутаагдана гэдгийг гүнээ ухамсарлаж сэдхэлийн хөөрлийг тэвчиж, өөрийгөө жолоодож сурах нь эрхэмлэн сахих ёс мөн.

• Бусчирыг засахад зориг үл шантрах

Алдсан алдаа, гаргасан дутагдал, үйлдсэн гэмт хэргийнхээ бурууг ухамсарлаж, оногдох ял шийтгэл, шүүмжлэл зэмлэлээс булзахгүй, хуйвалдаж аргалахгүй, шалтаг шалтгаан зааж өршөөл гуйхгүйгээр өөртөө ял зэмлэл оногдуулж, биеэр эдлэн буруугаа хүлээх нь үнэнч шударгын хэмжүүр болох эрхэм ёс мөн.

Эх сурвалж:

Ганхуяг

Монгол хүний эрхэмлэх ёсон

Монгол хүний эрхэмлэх зургаан зүйл

1. Үнэн бат журмыг үргэлж хичээж явах
2. Өвөг дээдсийн сургаалыг санаж сэрж явах
3. Үйлийн дээд ачийг буцааж хариулж явах
4. Өсөх гээхийн хорвоог учирлан таниулж явах
5. Үргэлж мэргэн номыг тогтоон тунгааж явах
6. Үгээгүү дорд ардыг өргөн тэнхрүүлж явах

Эх сурвалж:

Монгол ёс заншлын дунд тайлбар толь